کتاب
کتاب مجموعهای از صفحات نوشتهشده، مصور، چاپشده یا صفحات خالی (صفحه سفید و نانوشته)؛ ساختهشده از جوهر، کاغذ (ورق)، پوست حیوانات یا مواد دیگر (چسب، نخ و...) است که معمولاً از یک طرف یا سمت به یکدیگر محکم شده یا متصل میگردند. هر صفحه در کتاب، ورق و هر سمت یا روی هر ورق، صفحه نامیده میشود.
به مجلّدکردن کتاب به اصطلاح صحافی گفته میشود. کتاب در اندازههای گوناگون وجود دارد. در ایران قطع رحلی، وزیری و جیبی از معروفترین قطعهای کتاب است. کوچکترین کتاب دنیاکه یک انجیل است، در موزه? کلیسای وانک اصفهان نگهداری میشود. اولین کتاب به زبان فارسی در هلند و به دست یک ارمنی به زیور طبع آراسته شده است. از انواع دیگر کتاب، کتاب دیجیتالی (e-Book) است که کتاب در قالب بستههای نرمافزاری مانند پیدیاف ارائه میشود که وسایلی نیز به نام کتابخوان الکترونیکی مانند آمازون کیندل برای خواندن آن به کار میرود. نمونه? دیگری از کتاب غیرچاپی، کتاب صوتی است.
نوشته به خط میخی سومری مربوط به 2200 تا 2400 پیش از میلاد
از لوحهای گِلی، در منطقه? بینالنهرین برای نوشتن استفاده میشد. استفاده از این روش در 2500 سال قبل از میلاد، توسط تمدن سومر ابداع شد و به تکامل رسید. اما با گذشت زمان، بابلیها و آشوریها نیز همین روش را بهکار گرفتند. این لوحها با استفاده از خاک رس و آب ساخته میشدند و قبل از خشک شدن، با استفاده از ابزارهای نوکتیز بر روی آنها نوشته میشد. نوشتههای بیشتر این لوحها، بیشتر مرتبط با امر بازرگانی، اداری و حکومتی بود.
پاپیروس
استفاده از کاغذ پاپیروس برای نوشتن از حدود 2000 سال قبل از میلاد در مصر رایج شد و تا قرن ششم میلادی نیز ادامه یافت. کاغذ پاپیروس، صفحهای بود که از گیاه پاپیروس بهصورت یک تومار با درازای چند متر و عرض 30 سانتیمتر ساخته میشد. این تومار، انعطافپذیر بود و پس از پیچیده شدن بهصورت یک استوانه به قطر 5 تا 6 سانتیمتر درمیآمد. ابزار نوشتن بر روی پاپیروس، نی یا قلمنی آغشته به مرکب بود. اختراع پاپیروس یکی از تحولات بسیار مهم در تاریخ کتاب محسوب میشود. قدیمیترین کتابی که بهصورت تومار پیدا شدهاست، پاپیروس پریس نام دارد که مشتمل بر گفتههای اخلاقی است. داستان سینوحه نیز یکی از معروفترین کتابهایی است که بر روی پاپیروس نگاشته شدهاست. پاپیروس اگرچه سبک و کمحجم بود، اما برخلاف لوحهای گلی، شدیداً آسیبپذیر بود و بههمین دلیل تاکنون هیچ مجموعه مهمی مربوط به مصر باستان، از زیر خاک بیرون نیامدهاست.
پاپیروس مصر
بهجز مصر، پاپیروس در یونان و روم نیز بهطور گسترده مورد استفاده قرار میگرفتبه نظر میرسد که واژه انگلیسی paper (به معنای کاغذ) نیز از پاپیروس ریشه گرفته باشد.
سایر انواع تومارها
بهجز پاپیروس، چرم، پوست حیوانات و پارچه نیز برای نوشتن مورد استفاده قرار میگرفت. پوست، مرکب را از هردوطرف جذب میکرد و از پاپیروس بادوامتر و انعطافپذیرتر بود.
کدکس
کدکس، شکل امروزی کتاب است؛ یعنی صفحات پوست، پاپیروس و غیره که تا خورده و از یک محل به یکدیگر دوخته شده باشند. پیدایش کدکس به قرن دوم میلادی بر میگردد که توسط مسیحیان برای نگارش متون مذهبی مورد استفاده قرار میگرفت. این فرم از کتاب، بهدلیل مزیتهایی که داشت، از قرن چهارم میلادی رواج پیدا کرد. ازجمله مزیتهای آن میتوان به قابلیت جستجوی بهتر، امکان بهتر برای انبار و نگهداری آن (در کتابخانه) و تولید سریعتر اشاره نمود. در این زمان در صومعهها و کلیساها، اتاقهایی ایجاد شده بود که در آنها کار رونویسی از انجیل و دعاها صورت میگرفت و عملاً کتاب تولید میشد. همچنین با گذشت زمان، تولید کاغذ (که قبلاً در چین اختراع شده بود)، در ایران و پس از آن در اروپا رایج شد و به تبع آن، کتابهای کاغذی نیز ابداع شدند.
چاپ
تا قبل از اختراع ماشین چاپ، نسخهبرداری از کتابها تنها از طریق رونویسی از کتابها امکانپذیر بود که تولید کتاب را بسیار کند و دشوار میکرد. و در صورت اشتباههایی در نوشتن نویسنده مجبور به نوشتن دوباره آن برگ از کتاب میشد (در صورتی که در آغاز بر روی برگ کاغذ نوشته و سپس به صورت کتاب درمیآمد) اما در سال 1439، با اختراع ماشین چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ آلمانی، تحول بسیار بزرگی در صنعت نشر کتاب صورت گرفت. اولین کتابی که با استفاده از دستگاه گوتنبرگ چاپ شد، انجیل بود که به علت تعداد سطرهایش در هر صفحه، به انجیل 42 سطری معروف شد. این ماشین چاپ، ماشین فشار پیچی نام گرفت و سرعت چاپ آن، 70 تا 100 برگ در ساعت بود.
امروزه با توسعه تکنولوژیهای نوین، دیگر نیازی به صرف هزینه زیاد و چاپ کتاب جهت معرفی به خوانندگان آن نیست. با کمک سیستمهای چاپ بنابر تقاضا یک نسخه چاپ شده نمونه در کتاب فروشیها و یا نسخه کتاب الکترونیکی آن در وب سایتهای مخصوص فروش کتاب مانند آمازون به خوانندگان نشان داده میشود تا پس از سفارش آنها چاپ شده و به آدرس آنها ارسال گردد. بدین ترتیب دیگر نیازی به اتلاف حجم وسیعی از کاغذ نبوده، اشکالات موردی کتابها بدون صرف هزینه و در زمان کوتاه قابل اصلاح میباشد. در این روش به دلیل ارسال و نگه داری فایل الکترونیکی کتاب، توزیع کتاب در کتاب فروشیهای سراسر جهان آسان، سریع و کم هزینه گردیده است. به تازگی امکان چاپ کتاب به زبان فارسی با این روش توسط شرکت آمازون آمریکا فراهم گردیده است.
در عین حال، به نظر میرسد که مکانیزم چاپ، پیش از گوتنبرگ در چین رایج بوده است. برخی از منابع اختراع چاپ یا حروفچینی متحرک را به پیشنگ، کیمیاگر چینی نسبت میدهند. اختراع وی، شامل حروف مستقل چاپی بود که بر روی سفال مرطوب حکاکی میشد و پس از پختن، دوام زیادی پیدا میکرد.